به نقل از مهتاب من، آمارهای رسمی و اظهارات مقامات دولتی نشان از افزایش مهاجرت ایرانیان می‌دهد. آن هم در دوره‌ای که کشورهای دیگر برای جذب و نگهداشت نیروی انسانی در حال رقابت می باشند. در ایران اما شرایط به طوری پیش رفته که رسول صادقی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران حرف های فرهنگ مهاجرتی شکل گرفته و به روستاهای سرزمین هم نفوذ کرده است. 

انچه که پیش‌تر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران او گفت بیشتر از پنج میلیون نفر از ایرانیان در کشورهای دیگر زندگی می‌کنند. یقیناً برخی منبع های تعداد مهاجران ایرانی را بیشتر از این گفتن می‌کنند. 

از نظر دیگر پیمایش‌های گوناگون نیز نشان از افزایش میل به مهاجرت در بین ایرانیان می‌دهد. برخی از این افراد عمل به مهاجرت می‌کنند و برخی دیگر هم امکان مهاجرت را اشکار نمی‌کنند. وضعیتی که حرف های می‌بشود افراد در واقع در سرزمین سکونت اجباری دارند. 

تعداد بسیاری از کارشناسان و صاحبان کسب‌وکارها روال صعودی مهاجرت از ایران را از نظر اندوخته نیروی انسانی در سرزمین هشداردهنده توصیف کرده‌اند. اما آیا اندوخته انسانی که در ایران شکل گرفته، تبدیل به اندوخته اقتصادی و اجتماعی شده است؟ اگر اندوخته اقتصادی شکل نگرفته، چطور این جریان مهاجرتی در سرزمین شکل گرفته است؟ رسول صادقی، عضو هیأت علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران در نهمین کنگره انجمن روانشناسی ایران که اخیرا برگزار شد، با بازدید ابعاد اجتماعی مهاجرت به این سوالات جواب داد. 

نرخ خالص مهاجرتی منفی در ایران

صادقی، عضو هیأت علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه او گفت: «در او گفت و گو‌های جامعه‌شناسی عصر تازه را عصر مهاجرت می‌دانند؛ عصر رقابت برای نیروی انسانی. با دقت به تغییرات جمعیتی که در زیاد تر کشورهای دنیا رخ داده (سالخوردگی جمعیتی که عمدتا در قاره اروپا و تعداد بسیاری از مناطق در حال رخ دادن است) و نقشی که اندوخته انسانی می‌تواند در منفعت‌وری و رشد اقتصادی داشته باشد، تعداد بسیاری از کشورها سیاست‌هایی برای جذب یا نگهداشت اندوخته انسانی اتخاذ کرده‌اند.»

او در ادامه گفت: «از نظر دیگر در تعداد بسیاری از کشورها، میل به مهاجرت در افراد زیاد است، اما در تعداد بسیاری از اوقات تبدیل به مهاجرت نمی‌بشود. به همین علت برخی از محققان از عصر جاری تحت گفتن عصر سکونت اجباری نام می‌برند.»

صادقی در ادامه او گفت: «ایران هم مهاجرپذیر است و هم مهاجرفرست؛ هم ترانزیت مهاجران. مسئله‌ این است که از سال ۲۰۰۰ میلادی به سپس نرخ خالص مهاجرتی ایران منفی شد. به این معنی که تعداد بیشتری در حال خروج از سرزمین می باشند.»

او گفت: «نظر دیگر ماجرا، او گفت و گو کیفیت اندوخته انسانی است که جانشین یا خارج می‌بشود. عمدتا مهاجران اجباری که از کشورهای همسایه به ایران داریم، سطح تحصیلات و مهارتی پایینی دارند. عمدتا مشاغل سطح پایین برای اتباع تعریف می‌بشود و این علتمی‌بشود که نخبگان افغانستانی و افراد دارای توانایی و تحصیلات بالا را هم از دست دهیم.»

رتبه اول ایران در هدررفت اندوخته انسانی

عضو هیأت علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران گفت: «همه می‌دانیم که مهاجرت معلول شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حتی محیط زیستی است. اکنون، نزدیک به ۷۰ درصد جمعیت ایران در سن فعالیت می باشند و تا قبل از سال ۱۴۳۰ فاز سالمندی جمعیت در ایران رخ می‌دهد. قسمت عمده‌ای از ساختار جمعیتی سرزمین، افراد تحصیلکرده می باشند. همزمان با ساختار جمعیتی، ترکیب جمعیت به لحاظ تحصیلی هم تحول کرده است.»

او در ادامه گفت: «ایران که از نظر جمعیت رتبه ۱۸ را در دنیا دارد، به لحاظ اندوخته انسانی رتبه ۱۲ را دارد. این مشخص می کند که آن قسمت قابل دقت جمعیت که دارای تحصیلات می باشند، برای سرزمین سود و امتیازی دارند. اما مسئله مهم این است که ایران چه مقدار توانسته است از اندوخته انسانی خود منفعت ببرد؟»

صادقی گفت: «بر پایه مدل‌های اقتصادی و جامعه‌شناسی، اندوخته انسانی می‌تواند به اندوخته اقتصادی و اجتماعی تبدیل بشود.  یقیناً نیاز به برنامه‌ریزی دارد. به علت عدم سیاستگذاری و برنامه‌ریزی، بر پایه برآوردهایی صورت‌گرفته، ایران رتبه اول را در هدررفت اندوخته انسانی دارد. در حالی‌که سرزمین ما به لحاظ اندوخته انسانی رتبه ۱۲ را دارد.»

نرخ نیت‌ها در ایران بالاتر از نرخ جهانی است

عضو هیأت علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران او گفت: «بخشی از جریان مهاجرتی که در سرزمین شکل گرفته به این علت است که اندوخته انسانی شکل‌گرفته در داخل ایران به اندوخته اقتصادی و اجتماعی تبدیل نمی‌بشود.»

 خروجی این چنین وضعیتی را در افزایش قابل دقت جمعیت بیکار ایران می‌بینیم. طبقه نیت‌ها (Neet) در ایران در حال گسترش است؛ یعنی افرادی که نه در بازار کار می باشند و نه در حال تحصیل. این افراد از بازار کار نومید شده‌اند. اگر نرخ Neet در سطح بین‌المللی نزدیک به ۲۳ درصد باشد، در ایران ۳۸ درصد است. از این نظر در قیاس با کشورهای منطقه نسبت بالاتری را داریم.»

او در ادامه گفت: «اگر نقشه اعتراضات سال قبل را نگاه کنیم با مناطقی که Neetها وجود بیشتری دارند، منطبق می‌بشود. به این علت است که اندوخته انسانی به اندوخته اقتصادی تبدیل نشده است. وقتی که این اتفاق می‌افتد، بخشی از آن به مهاجرت تبدیل می‌بشود.»

مهاجرت از روستاهای ایران به کشورهای دیگر

عضو هیأت علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه گفت: «در تعداد بسیاری از مناطق سرزمین با بحثی تحت گفتن فرهنگ مهاجرت روبه رو هستیم. در شهرستان دره‌شهر در استان ایلام روستایی را می‌توانم مثال بزنم که ۱۱۵ نفر از جوانان آنها به استرالیا رفته‌اند. ۴۰ نفر از این جوانان که نتوانستند مهاجرت کنند، سال ۲۰۱۵  به طور غیرقانونی به اروپا رفتند. این روستا اکنون تقریبا ترکیب زنانه دارد.»

او در ادامه گفت: «در شهرستان سردشت، روستایی داریم که تعداد بسیاری از آنها به انگلیس مهاجرت کرده‌اند. این مشخص می کند که جریان مهاجرتی به مناطق روستایی سرزمین هم ورود و نفوذ کرده است. به نوعی فرهنگی مهاجرتی شکل گرفته است که هر فردی برود، قهرمان است. هنگامی مهاجرت تبدیل به یک امر عادی می‌بشود، یعنی فرهنگ مهاجرتی رخ می‌دهد. با این حال ما در حوزه سیاستگذاری انفعال داریم.»

نیمی از مهاجران ایرانی سطح تحصیلات بالا دارند

عضو هیأت علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران در ادامه بازدید ابعاد روانی-اجتماعی مهاجرت او گفت: «جریان مهاجرت از ایران در نیم قرن تازه روال صعودی داشته است. اما در برخی از سال‌ها پیک‌های مهاجرتی هم داشتیم، همانند سال ۱۳۸۸.»

او در ادامه گفت: «برآوردهای مختلفی از تعداد ایرانیان خارج از سرزمین داریم. بر پایه آخرین برآورد رسمی منبع های داخلی تعداد آنها پنج میلیون و ۲۰۰ هزار نفر است. برآوردهای خارج از ایران اما مشخص می کند تعداد مهاجران ایرانی نزدیک به هفت میلیون نفر می باشند. نزدیک به نیمی از ایرانیان در امریکای شمالی می باشند.»

صادقی گفت: «بر پایه گزارش‌های بین‌المللی در کشورهای OECD، نزدیک به ۵۲ درصد از ایرانیان، سطح تحصیلات و توانایی بالا دارند. نزدیک به ۴۴ درصد از ایرانیان در این کشورها در مشاغل با توانایی متوسط می باشند. فقط چهار درصد از آنها در مشاغل با سطح توانایی پایین می باشند. اما آنچه که در ایران اتفاق افتاده، کاملا برعکس این روال است. »

۲ برابر شدن میل به مهاجرت طی ۷ سال

رسول صادقی در ادامه او گفت: «یک پیمایش ملی تحت گفتن «اندوخته اجتماعی» داریم که یکی از او گفت و گو‌های آن میل به مهاجرت است. در سال ۱۳۹۳، میل به مهاجرت جمعیت ایرانی بالای ۱۸ ساله، ۲۳ درصد می بود، اما در سال ۱۴۰۰ به ۴۶ درصد رسید. یعنی طی هفت سال دو برابر شد. این یعنی ساختارهای اقتصادی و اجتماعی جامعه دارای مشکلات بسیاری است.»

او گفت: «میل به مهاجرت با افزایش سطح تحصیلات زیاد تر شده است. در تعداد بسیاری از افراد تحصیلکرده طبق معمول میل به مهاجرت تحقق اشکار می‌کند. قسمت بسیاری از افرادی که میل به مهاجرت دارند، نمی توانند مهاجرت کنند. این شرایط به نوعی سکونت اجباری برای آنهاست. این افراد به لحاظ ذهنی مهاجرت کرده‌اند و نسبت به همه موضوعات معترض می باشند. این حالت می‌تواند از نظر روانشناختی و اجتماعی تبعاتی برای آنها داشته باشد.»

مهاجرت به کشورهای منطقه

عضو هیأت علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران او گفت: «اگر قبلا مهاجرت به کشورهای گسترش‌یافته غربی صورت می‌گرفت، اکنون مهاجرت به کشورهای منطقه رخ می‌دهد. اکنون مهاجرت‌ها در حوزه سلامت به سرزمین عمان، در حوزه استارتاپ به کشورهای قطر و امارات، در حوزه دانشجویی و دانش‌آموزی به سرزمین ترکیه در حال رخ دادن است.»

او در ادامه گفت: «متاسفانه سیاست‌هایی برای نگه داری و نگهداشت اندوخته انسانی نداریم. حتی گفتمان‌هایی در سرزمین شکل می‌گیرد با این عناوین که هر فردی دوست ندارد از سرزمین برود. یک نوع حس طردشدگی عمومی در جامعه تزریق می‌بشود.»

رکود اقتصادی تا نداشتن چشم‌انداز 

صادقی گفت: «دلایل مختلفی علتایجاد این جریان مهاجرتی از ایران شده است. بخشی از آن به ساختار جمعیتی و عدم منفعت‌وری اندوخته انسانی سرزمین برمی‌گردد. ضعف در حکمرانی، گسترش مقداری آموزش عالی، رکود اقتصادی، بیکاری مزمن، نبوده است چشم‌انداز در بهبود حالت اقتصادی، افت اندوخته اجتماعی، شیوع فساد و چالش‌های محیط زیستی هم از دیگر عوامل می باشند.»

او در ادامه گفت: «عوامل فرد دیگر هم شتاب‌دهنده جریان مهاجرتی می باشند، همانند اعتراضات. یعنی عوامل عرصه‌ای برای مهاجرت وجود دارد، اما با اعتراضات و به اختصاصی سپس از اعتراضات، مهاجرت‌ها زیاد تر می‌بشود.»

راهکارهایی برای تعدیل جریان مهاجرتی

رسول صادقی در آخر او گفت: «برای آنکه جریان مهاجرتی تعدیل بشود، راهبردهای سیاستی نظر می‌بشود. سازمانی که در حوزه مهاجرت سیاستگذاری کند، نداریم. شبکه‌سازی و گسترش تعامل با ایرانیان خارج از سرزمین داشته باشیم. نبوده است شبکه ارتباطی علتشده است که حس طردشدگی در بین آنها مضاعف بشود.»

او در ادامه گفت: «تعداد بسیاری از کشورها از پنجره مهاجرت به گسترش رسیدند. چین و هند نمونه بارز کشورهایی می باشند که شبکه هندی و چینی در خارج از سرزمین نقش قابل توجهی در گسترش این کشورها داشته است.»

عضو هیأت علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران او گفت: «فرهنگ‌سازی داشته باشیم. مهاجرت و برگشت به سرزمین نوعی تهدید دیده می‌بشود. در تعداد بسیاری از اوقات برداشت اینگونه است که مهاجرت حل قضیه و برگشت قضیه است. فردی که به سرزمین برمی‌گردد، همه کنجکاو خواهد شد که چرا برگشته است؟ چه فردی پشت قضیه است. این بدترین وضعیتی است که می‌تواند در یک سرزمین رخ دهد؛ یعنی از یک سو به مهاجرت را تشویق می‌کنند و از نظر دیگر با برگشت به سرزمین با چالش‌های مختلفی روبه رو خواهد شد. م