به گزارش خبرنگار فرهنگی مهتاب من از تنسیم، سید محمود جوادی، پژوهشگر، در یادداشتی به معارفه «نفس»، تفاوت آن با «روح» و حالات و مراتب آن با نگاهی به آیات قرآن کریم و روایات ائمه اطهار(ع) پرداخته است. یادداشت جوادی که برای انتشار کردن در اختیار مهتاب من از تنسیم قرار گرفته، به این شرح است:

ما انسان‌ها که در این عالم مادی در حال زیستن هستیم، چنان دچار امیال خود شده و در لذت‌های مادی خود هضم می‌شویم گویا هدفی جز تلاش برای رسیدن به کمالات مادی نداریم، درحالی که مقصد از زیستن فراتر از این است و باید معنویت را کنار مادیات توانایی کنیم تا ابعاد بالقوه وجودمان را به فعل تبدیل کرده و آنها را به سوی کمال مطلق (خدا) به حرکت درآوریم.

ما که در جایگاه خلیفه‌الهی روی زمین در حال حیات هستیم و از روح الهی در کالبد ما دمیده شده و از الطاف خفیه الهی منفعت‌مندیم، باید خودرا بهتر بشناسیم تا راه خداشناسی را از طریق خودشناسی هموار کنیم که در این‌باره رسول خدا (ص) فرموده‌اند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه».

قضیه نفْس نه تنها یکى از مسائل مورد کنکاش قرار گرفته شده توسط محققان امروزی است بلکه یکی از مسائل مهم فلسفى است که از زمان‏هاى قدیم مورد دقت فلاسفه قرار گرفته و در رابطه ماهیت و وجود آن در طول تاریخ فلسفه اظهار نظرهاى گوناگونى ابراز شده است.

نفس چیست؟

نفس، در واقع نخستین مرتبه کمال جسم طبیعی و مدبّر بدن انسانی است. ملاصدرا بر این باور است که حقیقت نفس از سنخ ملکوت است که در اغاز پیدایش، جسمانی است و با حرکت جوهری بدن تشکیل می‌شود و با حرکت استکمالی جنبه تجردی آن قوت می‌یابد.

افلاطون از نخستین فیلسوفانی است که بین نفس و بدن اختلاف قائل شد، بعدها ارسطو رابطه این دو را رابطه صورت و ماده دانست. زیاد تر حکمای مسلمان، که نفس را در اغاز حدوثش امری مجرد و روحانی می‌شمارند، رابطه نفس و بدن را رابطه‌ای تدبیری و استکمالی می‌دانند؛ به طوری که نفس، برای نیل به کمالات لایق خود، به تدبیر و تصرف در بدن روی می‌آورد و به نوعی خاص، به آن تعلق می‌گیرد.

دانشمندان در خصوص نفس دو نظر متقابل دارند و هر کدام برای قبول نظر خود، علت‌هایی نقل می کنند. برخی قائل به مادی‌ بودن نفس و برخی دیگر قائل به مجرد بودن نفس می باشند و بر این باورند که نفس جوهری است که «ذاتاً» جدا گانه و «فعلاً» متعلق به بدن است.

پیشینه نفس

نفس انسان پیشینه زیاد دور و درازی دارد، تا آنجا که این پیشینه به گواه قرآن به روز الست (روز سوال و پیمان گرفتن پروردگار از بنی آدم و اقرار به ربوبیت خدا) برمی‌گردد. خداوند در این باره می‌فرماید: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَهِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ»، و هنگامى را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان (نفسشان) گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟ انها گفتند: چرا، گواهى دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم (سوره اعراف، آیه ۱۷۲).

حرف های می‌شود نفس از نظر ذات، مجرد است، اما از نظر فعل، مادی. یعنی این نفس است که می‌تواند اثرات مادی سازنده و مخرب از خود به جا بگذارد و از آنجا که افعال و اعمال همه بندگان سنجیده و محاسبه می‌شود، خوب است که خود پیش از آنکه محاسبه شویم به حساب نفس خویش برسیم.

امام صادق علیه‌السّلام در این عرصه به ابن جندب می‌فرمایند: «یا ابن جندب، حق علی کل مسلم یعرفنا ان یعرض عمله فی کل یوم و لیله علی نفسه فیکون محاسب نفسه، فان رای حسنه استزاد منها و ان رای سیئه استغفر منها لئلا یخزی یوم القیمه»، ای پسر جندب، بر هر مسلمانی که ما را می‌شناسد، ملزوم است که در هر روز و شب، اعمالش را بر خود اراعه بدارد و از نفس خود حساب بکشد؛ اگر کار خوبی در آنها یافت، بر آن بیفزاید و اگر کار زشتی یافت، طلب بخشایش نماید تا در قیامت دچار رسوایی نگردد.

حالات و مراتب نفس

خداوند متعال درمورد نفس می فرماید: «وَنَفسٍ وَما سَوَّاها * فَالْهَمَها فُجُورَها وَتَقْوَاها»، سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد، سپس پلیدکارى و پرهیزگارى‏‌اش را به آن الهام کرد (سوره شمس، آیه های ۷ و ۸)، و ما باید مقداری در باره نفس خود بیندیشیم و تأمل کنیم که این مخلوقِ ساخته پروردگار چیست، با ما چه می‌کند و ما با او چه می‌کنیم.

نفْس انسان از زمان تولد تا مرگ نزد برخی‌ها سیر صعودی و تکاملی اشکار می‌کند و در نزد برخی دیگر از فطرت انسانی فاصله گرفته و سیر هبوطی و انحطاط به خود می‌گیرد، یعنی این نفس بدن را در نیازهای خود به کار می‌گیرد و بعضی اوقات به ارگان‌های بدن فرمان گناه صادر می‌کند تا آنجا که انسان را به وادی حضیض می‌کشاند، و بعضی اوقات هم فرمان اوج گیری و رسیدن به عرشه عبودیت و قله انسانیت می‌دهد، و نفس در این مرحله های نام‌های متغیری به خود می‌گیرد.

حالات، کیفیات و مراتب نفس انسان گوناگون است و خداوند متعال به چند نمونه از این حالات و مراتب در قرآن کریم اشاره می‌کند، همانند «نفس اماره، نفس لوامه، نفس مطمئنه، نفس مسوّله، نفس ملهمه، نفس راضیه و نفس مرضیه». همه این مراتب زیرمجموعه نفس است که با انتخاب خودمان بین عبودیت پروردگار و سرپیچی از دستورات الهی، برخی از این مراتب نفس را برای خود برمی‌گزینیم و شخصیت خود را با آن شکل می‌دهیم و با همین نفس (که در گرو اعمال ماست و به تعبیر امروزی جورکش بدن است) به دیدار پروردگار خود می‌رویم.

خداوند متعال در آیات بسیاری از قرآن کریم تنها راه رستگارى و سعادت انسان را در تزکیه و پالایش نفس آدمى مى‌داند و بر قضیه تقوا، پاک نفسی و نتیجه عمل انسان به این دستور مهم پافشاری می‌کند. یکی از این تأکیدات در سوره مبارکه الشمس است که خداوند متعال در این سوره سوگند یاد کرده «وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا• فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا• قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا» و آن هم به با اهمیت ترین و با قیمت‌ترین چیزها قسم خورده که “هر کس نفس خود را پاک گردانید قطعا رستگار شد”.

امامان باقر و صادق علیهما السلام در تفسیر آیه «قد افلح من زکّاها» فرمودند: «قد افلح من اطاعَ» یعنى آن کس از پیامبر و امامان معصوم، اطاعت کرده رستگار شد.

آیا نفس همان روح است؟

متاسفانه تعداد بسیاری از ما فکر می کنیم که منظور از «نفس» در آیات قرآن همان روح است درحالی که نفس و روح دو مقوله جدا از هم و دارای دو ذات و دو ساختار و جوهره متفاوتند. با این حال این دو مقوله در برخی جاه‌ها دارای یک مسیر مشترک خواهد شد و برای رسیدن به یک مقصد معین و آن مقصد، با یکدیگر همسفر خواهد شد.

یکی از مسیرهای مشترک نفس و روح رشد و تعالی و اوج گیری این دو به سوی کمال است. جان دادن و خروج روح از بدن نیز از دیگر مسیرهای این دو مقوله است که بعنوان یکی از مرموزترین و ناشناخته ترین توانایی‌های انسان به حساب می اید و هر یک از ما در لحظه مفارقت از حیات آن را توانایی می کنیم اما شناخت ما درمورد این سفر اُخروی به مقدار درکمان از حقیقت مرگ و روح و نفْس بستگی دارد، با این حال این فهمیدنِ اندک نمی‌تواند یک فهمیدن کامل و صد در صدی باشد.

روح مدام مورد پُرسش اهل علم و پیروان دین اسلام بوده و هست، خداوند متعال در این عرصه به پیامبرش می‌فرماید: «وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا» و در باره روح از تو مى‌‏پرسند، بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکى داده نشده است (آیه ۸۵ سوره اسراء)، به این علت تعریف خروج روح از بدن و سیر در عالم برزخ و عوالم دیگر از دشوارترین تعریف‌هایی است که توانایی‌گران شبهِ مرگ دچار آن خواهد شد.

ما در اینجا تصمیم نداریم روح را بشکافیم و آن را تشریح علمی و کلامی کنیم؛ چون دانش ما به گواه قرآن در این عرصه اندک است، اما می‌خواهیم نیم‌نگاهی به برخی آیات قرآن درمورد نفس داشته باشیم تا نفس را از منظر کلام وحی بهتر بشناسیم.

نفس و روح، دو همسفر در عالم برزخ

این که خداوند متعال زمان مرگِ انسان، «نفس» اورا به سوی خود فرا می خواند «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ارْجِعِی إِلى رَبِّکِ » و نامی از روحِ انسان نمی‌برد از نکات ظریفی است که ما باید به آن دقت کنیم و علاوه بر تعمق در آیات مرتبط با مرگ و برگشت به سوی خدا، حساب نفْس را از روح جدا کرده و اندکی درمورد آنچه بر انسان زمان مرگ می‌گذرد و وجود نفْس در عالم برزخ و اتفاقاتی که بر آن می گذرد تامل کنیم. با این حال یقین داریم همان‌گونه که روح پا به پای نفس در عالم دنیا همسایه و همجوار او بوده در عالم برزخ نیز ملازم و همسفر اوست اما هر کدام (روح و نفس) در جایگاه خود تحت تأثیر اعمالی که به وسیله کالبد خود رقم زده، قرار می‌گیرند.

خداوند متعال درمورد سفر مشترک نفس و روح در عالم برزخ می‌فرماید: «وَجَاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ» و هر کسى در آن روز مى‌آید در حالى که سوق دهنده‌اى و شاهدى با اوست، که سوق دهنده او را به محشر مى‌راند و ناظر بر اعمالش گواهى مى‌دهد، «لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنْکَ غِطَاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ» [به او مى‏ گویند] واقعا که از این [حال] سخت در غفلت بودى و[لى] ما پرده‏‌ات را [از جلوى چشمانت] برداشتیم و دیده‏ ات امروز تیز است (سوره قاف، آیه‌های ۲۱ و ۲۲).

نفس؛ جورکش و مسئول اعمال خویش

ترکیب ساختار انسان از سپس مادی و روحانی و وجود سپس حیوانی و نفسانی در کنار این دو سپس، انسان را موجودی چند بُعدی می‌کند که هر یک از این ابعاد عالم جدا گانه و نیز عالم مرکب خودرا دارد، که شناخت و جدا کردن آنها از یکدیگر به ظرافت و معرفت خاص نیاز دارد، تا آنجا که رسول خدا (ص) شناخت خدا را از طریق شناخت نفس مقدور می‌داند. پیامبر اکرم (ص) در این عرصه می‌فرماید: «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، هرکس خود را بشناسد، قطعاً خدایش را خواهد شناخت.

لذا این نفْس است که مسئول اعمال انسان است و ناظر همه رویدادهای عالم برزخ بوده و نسبت به اعمال از پیش فرستاده خود در آن عالم واقف می شود، «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَهٌ» هر کسى در گرو دستاورد خویش است(سوره مدثر، آیه ۳۸) و «عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ» هر نفسى آنچه را پیش فرستاده و بازپس گذاشته بداند (سوره انفطار، آیه ۵). در واقع این نفس آدمی است که مسئولیت اعمال خوب و بد را به‌مسئولیت دارد و نه روح او، و آنچه بر سر انسان در عالم برزخ می‌آید بر سر نفس او می‌آید و نه روح او، با این حال روحِ آدمی بعد از قبض روح، همسفر و ملازم نفس در عالم برزخ است با این توضیح که هر عذاب و یا نعیم و پاداشی که برای انسان در عالم برزخ در نظر گرفته می‌شود، به نفس او چشانده می شود، (مثال: «وَلَوْ تَرَى إِذْ یَتَوَفَّى الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلَائِکَهُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ» و اگر ببینى آنگاه که فرشتگان جان کافران را مى‏‌ستانند بر چهره و پشت آنان مى‏ زنند و [گویند] عذاب سوزان را بچشید/ آیه ۵۰ سوره انفال) و ( «یَوْمَ یُحْمَى عَلَیْهَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ»، روزى که آن [گنجینه]ها را در آتش دوزخ بگدازند و پیشانى و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند] این است آنچه براى نفسِ خود اندوختید بعد [کیفر] آنچه را مى‏ اندوختید بچشید/ آیه ۳۵ سوره توبه).

سیر نفس در خواب و مرگ

برای فهمیدن بهتر فرق بین روح و نفس و ربط این دو با عالم ملکوت و ناسوت نگاهی به اشاره‌های قرآن به این نوشته می کنیم تا با دقت بیشتری این دو امر مهم را از یکدیگر جدا کنیم. خداوند متعال در توصیف لحظه ورود انسان به عالم خواب و نیز عالم مرگ این چنین می فرماید: «اللهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ میانهَ مَوْتِها وَ الَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتی قَضى عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ » خداوند،به زمان مرگ جانها را مى‌ستاند. این چنین جانهایى را که در خواب نمرده‌اند. بعد، نگاه مى‌دارد جانهایى را که بر آنها داورى به مرگ کرده و جان‌هاى دیگر را تا زمانى نام‌برده رها کند. در این نشانه‌ها است براى مردمى که مى‌اندیشند، (آیه ۴۲ سوره زمر). با مقداری دقت در این آیه فهمید این نوشته می‌شویم که انسان در زمان خواب (که به مرگ کوچک نیز تعبیر می‌شود) و در زمان مرگ، نفس او وفات می‌یابد (ستانده می شود)، یعنی نفسِ انسان از عالم ناسوت خارج و به عالمی دیگر منتقل می‌شود درحالی که جسم او در عالم ماده قرار دارد، و اگر فردی مرگش‌ فرا رسیده باشد نفسش و روحش برای همیشه ستانده می‌شود و آن کس که اجلش نرسیده باشد، نفسش و یا همان جانش به او بازگردانده می‌شود تا در زمان اشکار ستانده شود.

نتیجه‌گیری

حال که نفس ما در خواب و بیداری و در حیات و ممات ملازم ماست و در دنیا می‌تواند مارا به اوج انسانیت و عرشه عبودیت یا انحطاط و وادی حضیض رساند بهتر است همانگونه که مبدأ (از روز الست) و مقصدش را (عالم آخرت و جاودانگی) شناختیم آن را دریابیم و به دادش برسیم. حضرت امیرالمومنین چه قشنگ به ما در این عرصه نقشه راه نشان داده و برای نیفتادن در دام دنیا فرموده است: «إحذَرُوا الدنیا ، فإنَّ فی حلالِها حِساب، و فی حَرامِها عقاب، وأوّلُها عَناءٌ، وآخِرُها فَناءٌ»، از دنیا بپرهیزید ، که حلال آن حساب دارد و حرام آن کیفر؛ آغازش رنج است و پایانش نابودى.

امیرالمؤمنین، حضرت علی علیه السلام این چنین در قیاس دنیا با عالم آخرت، دنیا را به حقیقت مجازی در برابر جهان آخرت تشبیه می کند و می‌فرماید: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا الدُّنْیَا دَارُ مَجَازٍ وَ الْآخِرَهُ دَارُ قَرَارٍ فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّکُمْ لِمَقَرِّکُمْ…»، اى مردم، جز این نیست که دنیا سراى گذر است و آخرت جاى ماندن، بعد از گذرگاه براى قرارگاهتان (توشه) برگیرید.

خداوند متعال نیز در قیاس دنیا با عالم آخرت آن را بازیچه توصیف می‌کند و این این چنین آن را خلاصه می‌کند: «وَمَا هَٰذِهِ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ ۚ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَهَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ ۚ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»، این زندگانی چند روزه دنیا (اگر نه در پرستش حق و سعادت آخرت صرف شود) افسوس و بازیچه‌ای بیش نیست، و زندگانی اگر مردم بدانند به حقیقت‌دار آخرت است (که حیاتش جاوید و نعمتش بی‌رنج و زوال است) آیه ۶۴ سوره عنکبوت از خداوند متعال می‌خواهیم مارا از شر نفس اماره مصون بدارد و نفسمان را در مسیر تعالی و عبودیت قرار دهد تا مراتب نفس مطمئنه را فهمیدن کرده و با نفسی راضیه و مرضیه به سوی آفریدگار خویش بازگردیم.

انتهای مطلب/