به گزارش خبرنگار فرهنگی مهتاب من از تنسیم، او گفت و گو بر سر اهمیت صنایع فرهنگی در ایران، نوشته نوپایی است. با وجود آنکه صنایع فرهنگی بر هویت و فرهنگ سرزمین تأثیر بسیاری دارد، اما راه رفته در قسمت پژوهش و برسی مقداری‌ها و کاستی‌ها در این عرصه، چندان طویل نیست. تعداد آثاری که در این‌باره انتشار شده‌اند، در قیاس با دیگر موضوعات، زیاد اندک‌اند. این در حالی است که ما روزانه با انواع گوناگون از صنایع فرهنگی روبه رو هستیم و احتمالا بی‌آنکه فهمید شویم، بر شخصیت و زندگی ما تأثیر بگذارد. این قضیه هنگامی ارزشش دوچندان می‌شود که فهمید شویم انواع گوناگون این صنایع روزانه بر نوجوانان سرزمین تأثیر بسزایی می‌گذارند و امکان پذیر راه زندگی آنها را تحول دهند. 

از نظر دیگر، با نگاهی به آثار انتشار شده در این عرصه فهمید می‌شویم عمده آثار پژوهشی در این‌باره با تمرکز بر صنایع فرهنگی محصول غرب نوشته شده و به تأثیرات آنها بر فرهنگ سرزمین نوشته شده‌اند. این در حالی است که شرق آسیا در سال‌های قبل با تمرکز و گسترش این حوزه، توانسته هم از منظر فرهنگی و هم از لحاظ اقتصادی گسترش قابل توجهی داشته باشد. از نمونه فعالیت‌های این حوزه می‌توان به گروه موسیقی BTS اشاره کرد؛ یک گروه موسیقی کره جنوبی که توانسته هواداران میلیونی در سراسر جهان برای خود راه اندازی دهد. درآمد BTS به میلیون‌ها دلار در سال می‌رسد و این گروه به یکی از ارزشمندترین برندها در صنعت سرگرمی تبدیل شده است. از نظر دیگر، این گروه توانسته است موسیقی کره‌ای را به جریان مهم موسیقی در تعداد بسیاری از کشورها داخل کند و تعداد بسیاری را به یادگیری زبان کره‌ای ترغیب کند.

«انیمه» از دیگر محصولات صنایع فرهنگی شرق است. انیمه ژاپنی در سال‌های تازه به محبوبیت بسیار‌ای در سراسر جهان دست یافته است. دسترسی جهانی از جمله دلایل محبوبیت این آثار گفتن شده است؛ سرویس‌هایی همانند نتفلیکس، کرانچی‌رول و آمازون پرایم ویدیو به فراهم کردن دسترسی آسان به انیمه‌های محبوب و تازه برای مخاطبان جهانی پشتیبانی کرده‌اند. از نظر دیگر، تعداد بسیاری از انیمه‌ها با زیرنویس یا دوبله به زبان‌های گوناگون اراعه خواهد شد که فهمیدن و لذت بردن از آن‌ها را برای مخاطبان بین‌المللی ممکن می‌کند. محبوبیت انیمه اکنون نشان‌دهندهٔ توانایی آن در برقراری ربط با مخاطبان از فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های گوناگون است.

از دیگر وجوه صنایع فرهنگی موفق شرق در سال‌های تازه را می‌توان در «تیک تاک» جست‌وجو کرد؛ اپلیکیشنی که منفعت گیری از آن در برخی از کشورها همانند آمریکا با چالش‌های بسیاری برای کاربران همراه است. تعداد کاربران تیک‌تاک به‌طور مداوم در حال افزایش است و یکی از محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی در جهان به حساب می اید. تا سال ۲۰۲۳، تخمین زده می‌شود که تیک‌تاک بیشتر از یک میلیارد کاربر فعال ماهانه در سطح جهانی داشته باشد.

گسترش و گسترش هرکدام از این صنایع در کنار دیگر صنایع فرهنگی محصول شرق که در سال‌های قبل توانسته‌اند رکورد جدیدی در جذب مخاطب به ثبت برسانند، لزوم الزام بازدید دقیق و پژوهش‌های کاربردی را دوچندان می‌کند. از این منظر، مطالعه کتاب «شرق‌گرایی: کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک در ایران» که به تازگی از سوی نشر معارف انتشار شده و قرار است پنجشنبه، ۲۶ مهرماه ساعت ۱۶ در فروشگاه پاتوق کتاب شهرک شهید محلاتی رونمایی شود، زمان مغتنمی است در جهت آشنایی با صنایع فرهنگی که محصول شرق است و تأثیر آن بر جامعه ایران.

کتاب «شرق‌گرایی: کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک در ایران» نخستین اثری است که در ایران به مطالعه انتقادی محصولات فرهنگی و مطلب‌های رسانه‌ای کشورهای شرقی و تأثیرات آن بر جامعه ایران و مخاطبان ایرانی می‌پردازد. موسیقی پاپ کره‌جنوبی (کی‌پاپ)، انیمیشن ژاپنی (انیمه) و پلتفرم تصویری چینی (تیک‌تاک) در بین نوجوانان و جوانان ایراین دارای محبوبیت و اثرگذاری‌های مهمی است.

کشورهای آسیای شرقی به واسطه تشکیل محصولات رسانه‌ای و راه‌اندازی صنایع فرهنگی عمل به برندسازی ملی، بازسازی عکس خود برای ملت‌های دیگر، و کسب سود و اندوخته‌های تعداد بسیاری کرده‌اند. این صنایع فرهنگی اگرچه در فرم‌های متنوع هنری و رسانه‌ای همانند موسیقی‌های عامه‌پسند، سریال‌های تلویزیونی، فیلم‌های سینمایی، بازی‌های ویدئویی، شبکه‌های اجتماعی و… تشکیل و در بین کشورهای غیرشرقی توزیع خواهد شد، اما همه انها از علتخاصی پیروی می‌کنند که می‌توان در ذیل آن کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک را به طور هم‌زمان با یکدیگر مطالعه و نقد کرد.

شرق‌گرایی افقی است که در آن ملت‌ها گرایش به شرق و اتفاق‌های منسوب به آن قرار می‌گیرند. شرق‌گرایی پیش‌تر به گفتن جنبشی در هنر و رویکردی در سیاست‌ بین‌الملل برای پژوهشگران و کارشناسان شناخته شده می بود، اما هم‌اکنون ناظر تفوق شرق‌گرایی در ساحت رسانه و صنایع فرهنگی هستیم. کتاب «شرق‌گرایی» به تفصیل این افق را در نسبت با سه محصول فرهنگی-رسانه‌ای شرقی که در ایران بین نوجوانان و جوانان محبوبیت دارد، مورد مطالعه و نقد قرار داده است.

این محصولات رسانه‌ای و صنایع فرهنگی در سه سطح سیاسی، هویتی و تمدنی مورد نقد و بازدید قرار گرفته‌اند. عمده پژوهش‌ها و مطالعات نظری انجام‌شده درمورد کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک معطوف به سطوح هویتی، هواداری و ماهوی آن بوده است، و عمدتاً به سویه‌های سیاسی و ابعاد تمدنی آن دقت نشده است.

کتاب طالقانی دارای یک مقدمه و ۱۴ فصل است. در مقدمه کتاب نویسنده ضمن تعیین اهمیت قضیه و مرور انتقادی دیدگاه‌های حاضر درمورد کره‌جنوبی، ژاپن، چین، کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک در ایران، جایگاه مطرح او گفت و گو شرق‌گرایی را در مطالعات فرهنگی ایران او گفت و گو او گفت و گو گذاشته است. فصل نخست کتاب به معارفه نظریه شرق‌گرایی و تفاوت آن با مفاهیم شبیه می‌پردازد. بعد از این، کتاب با دریچه شرق‌گرایی به بازدید انتقادی سه اتفاق مذکور (یعنی کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک) در ایران می‌پردازد. به این ترتیب فصل دوم به موج کره‌ای و نسبت آن با کی‌پاپ تعلق دارد.

در فصل سوم کتاب، وجوه سیاسی کی‌پاپ در ایران و جهان به او گفت و گو گذاشته می‌شود. در ادامه نویسنده در چهارمین فصل کتاب، به ابعاد هویتی کی‌پاپ و گروه‌های طرفدار آن پرداخته است و در ادامه، فصل پنجم کتاب، ناظر سویه‌های تمدنی کی‌پاپ است.

فصول شش تا ۹ کتاب «شرق‌گرایی» متعلق به انیمه است. فصل شش به رابطه مانگا (داستان‌های تصویری ژاپنی) و نسبت آن با انیمه می‌پردازد. در فصل هفت درمورد وجوه سیاسی انیمه خواهیم خواند و فصل هشت کتاب به طور خاص به نگره‌های هویتی انیمه می‌پردازد. در آخر او گفت و گو‌های مربوط به انیمه نیز فصل ۹ قرار دارد و نوشته آن تمدن و انیمه است. چهار قسمت بعدی کتاب «شرق‌گرایی» معطوف به تیک‌تاک است. در فصل ۱۰ نسبت پلتفرم (سکو) و تیک‌تاک گفتن می‌شود و فصل ۱۱ مسائل سیاسی تیک‌تاک در ایران و آمریکا را جستوجو می‌کند. فصل ۱۲ کتاب درمورد اثراتی است که تیک‌تاک بر کاربران و مخاطبان آن می‌گذارد و در نهایت او گفت و گو تیک‌تاک در فصل ۱۳ که به پروژه تمدنی چین آینده مربوط می‌شود، به آخر می‌رسد. فصل نهایی کتاب جمع‌بندی و نتیجه‌گیری شرق‌گرایی در سه سطح سیاسی، هویتی و تمدنی است و راه‌کارهایی برای روبه رو مخاطبان، کارشناسان و سیاست‌گذاران در ایران اقامه شده است.

چرا باید این کتاب را خواند؟

این تاثییر به مطالعه انتقادی اتفاق‌های فرهنگی متأخر در جامعه ایران می‌پردازد که در بین نوجوانان و جوانان زیاد شایع و اثرگذار می باشند و مع‌الاسف درمورد این اتفاق‌ها تا این مدت گفتارهای انتقادی گسترده‌ای شکل نگرفته است.

مخاطبان مهم این کتاب بسته به جایگاه و نقشی که دارند، می‌توانند از کتاب منفعت گیری خود را ببرند. مخاطبان دانشجو، پژوهشگر، طلبه و کارشناس از کتاب شرق‌گرایی برای نقد این اتفاق‌های فرهنگی-رسانه‌ای در فعالیت‌های علمی و رسانه‌ای‌شان می‌توانند منفعت گیری کنند. مخاطبان نوجوان در جهت افزایش سواد رسانه‌ای و توانایی تحلیل فرهنگی از این کتاب می‌توانند منفعت ببرند و با محصولات فرهنگی محبوب خود یا دوستان‌شان از زاویه‌ای انتقادی آشنا بشوند. سیاست‌گذاران فرهنگی و مدیران رسانه‌ای به طور روزمره با این اتفاق‌ها سروکار دارند و می‌توانند ایده‌های کتاب را برای تشکیل محصولات فرهنگی-رسانه‌ای ایرانی که توانایی رقابت با محصولات شرقی را دارد، به کار ببرند.

کتاب حاضر به این سوال مهم جواب می‌دهد که شکل تازه شرق‌گرایی چیست؟ و از نظر دیگر، دغدغه مهم آن، افشای ماهیت نولیبرالی محصولات فرهنگی شرقی است. مقصد نگارنده از این نوشتار نقد سلبی محصولات فرهنگی است که معادل و هم‌ارز آن در سرزمین وجود دارد و به آن تهاجم فرهنگی قلمداد می‌شود و نگارنده امیدوار است که با توزیع این ایده‌ها و نظرها، جامعه علمی، فرهیخته، پدران و مادران، دانشجویان و دانش‌آموزان نسبت به تهاجمات فرهنگی (چه غربی و چه شرقی) عکس العمل فعالانه و انتقادی داشته باشند.

متاسفانه آثار تک‌نگاری و انتقادی درمورد کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک در بازار کتاب ایران وجود ندارد و گفتارهای انتقادی درمورد این اتفاق‌ها شکل نگرفته است و نیاز است که مواجهات انتقادی عالمانه و با دلایلهای محکم بر عقلانیت زیاد تر شود.

شرق‌گرایی مفهومی شناخته‌شده در جامعه‌شناسی و علوم سیاسی است و در فضای سیاسی ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مدلول‌های آن اشکار بوده است، هرچند با توفیقاتی که رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی در ایران داشته‌اند، فقطً فهمی سیاسی و عامیانه از شرق‌گرایی وجود دارد و باید مدلول‌های تازه آن که اتفاقاً نولیبرال نیز می باشند، به نقد گذاشته شوند.

زبان کتاب حاضر علمی و همه‌فهمیدن است و بر لبه نگارش دانشگاهی و مراعات ارجاعات علمی و مثال‌های روز و دردسترس قرار دارد. اکنون کتابی که به طور خاص به صنایع فرهنگی شرقی بپردازد یا کی‌پاپ را نقد کرده باشد، در بازار کتاب ایران حاضر نیست.

انتهای مطلب/